Беларускія, польскія і рускія фразеалагізмы з мэтэаралагічным кампанентам

·                   Свинцовый дождь – о выпущенных из ружья дроби, картечи;

·                   Метать громы и молнии – выражать негодование, гнев, обрушиваться на кого-либо с упреками, обвинениями;

·                   Гроза собирается – кому-либо угрожает опасность,беда, неприятность;

·                   Грянет гром – случится, последует тяжелое наказание, что-либо произойдет;

·                   Как гром среди ясного неба – 1. О неожиданном, внезапном происшествии, известии, внезапно случившейся беде; 2. Совершенно неожиданно появиться.

Можна зрабіць вывад пра тое, што большасць фразеалагізмаў, характэрных толькі для рускай мовы звязана з кампанентам вецер, а таксама навальніца (гром). У параўнанні: фразеалагізмы з названымі лексемамі амаль не зафіксаваны ў беларускай мове.

Што да ўласнабеларускіх фразеалагізмаў з кампанентамі метэаралагічнага характару, то іх зафіксавана 35. Мэтазгодным лічым прывесці прыклады беларускамоўных фразеалагізмаў з адзначанымі вышэй асаблівасцямі разам са значэннямі:

·                   Напускаць туману – уносіць няпэўнасць у якую-небудзь справу, заблытваць каго-небудзь;

·                   Туманіць галаву – уводзіць у зман, падманваць каго-небудзь;

·                   Туманіць вочы – знарок уводзіць у зман;

·                   Снегу леташняга не дапросішся – хто-небудзь страшэнна скупы;

·                   Як снег на галаву – зусім нечакана, раптоўны ход, візіт, навіна;

·                   Як грыбы пасля дажджу – вельмі хутка, у вялікай колькасці;

·                   Додждж за карак не лье – няма прычын спяшацца;

·                   Куды вецер дзьме – няма цвёрдых перакананняў, прынцыпаў;

·                   Вецер гуляе ў кішэнях – у каго-небудзь няма грошай;

·                   Вятры яго ведаюць – невядома;

·                   Вецер нясе – ужываецца ў пытальным склоне – куды хто-небудзь ідзе;’

·                   На сямі вятрах – 1. Адзінока; 2. На адкрытай, нічым не заслоненай мясцовасці; 3. Па нічым не заслоненай прасторы;

·                   Які вецер загнаў – як, пры якіх абставінах аказаўся хто-небудзь дзе-небудзь;

·                   Вецер у спіну- 1. Пажаданне шчаслівай дарогі; 2. Пажаданне пазбавіцца ад каго-небудзь;

·                   Макавай расінкі ў роце не было – хто-небудзь нічога не еў;

·                   Раса вочы выядае – хто-небудзь нешчаслівы, жыве ў горы, нядолі;

·                   Усыпаць гарачых – сурова правучыць каго-небудзь, жорстка расправіцца з кім-небудзь;

·                   Папасціся пад гарачую руку – у хвіліну злосці, раздражнення, у самы непрыдатны момант;

·                   Пад гарачую руку – у стане ўсхваляванасці, раздражнення, запальчывасці;

·                   Астудзіць гарачую галаву – угаманіць, суцішыць каго-небудзь залішне нястрыманага, запальчывага, неразважлівага;

·                   Гарачая галава – хто-небудзь залішне паспешны, неразважлівы, нястрыманы;

·                   Пароць гарачку – ужыв. пры дзейніку – дзейнічаць з залішней паспешлівасцю, раздражненнем;

·                   Як уюн на гарачай патэльні (круціцца) – бесперастанку і не знаходзячы выйсця з цяжкіх абставін;

·                   Як халодны самавар – вельмі моцна;

·                   Кідае ў халодны пот – непрыязныя, варожыя адносіны паміж кім-небудзь;

·                   З халадком – не спяшаючыся, без руплівасці рабіць што-небудзь;

·                   У гарачай вадзе купаны – вельмі завальчывы, нястрыманы, занадта гарачы;

·                   На гарачым злавіць – пры яўных доказах, у момант учынення чаго-небудзь заганнага;

·                   Як на гарачым вуголлі – у стане крайнягя хвалявання, неспакою, трывогі;

·                   Небу горача было – мацней, актыўней, лепш і быць не магло. Пра самую высокую ступень інтенсіўнасці чаго-небудзь;

·                   За добрае надвор’е выбірацца – пакуль не позна, пакуль спрыяюць абставіны, умовы;

·                   Рабіць пагоду – мець рашаючае значэнне, самую істотную ролю у чым-небудзь;

·                   За пагодай выбірацца- пакуль спрыяюць абставінны;

·                   Ні пры якой пагодзе – ніколі і ні пры якіх умовах, абставінах не рабіць чаго-небудзь;

·                   Чакаць з мора пагоды – заставацца ў пасіўным, вымушаным, няпэўна-доўгім чаканні каго ці чаго-небудзь.

Такім чынам, можна зрабіць вывад пра тое, што ўласнабеларускіх фразеалагізмаў зафіксавана дастаткова вялікая колькасць. У той жа час група фразеалагізмаў, якія сустракаюцца адначасова ў польскай, беларускай і рускай мовах, альбо беларускай і рускай мовах нязначная. Асобна трэба выдзеліць групу фразеалагізмаў, што маюць кампанент тэмпературнага характару – горача, халодна і г.д. Фразеалагізмаў з названымі кампанентамі амаль не сустракаецца ў рускамоўных слоўніках. Таксама асаблівасцю беларускай фразеалогіі можна назваць наяўнасць у ёй фразем, што маюць у сваім складзе лексемы тэрміналагічнага характару (надвор’е, пагода).

2.3 Марфалагічная характарыстыка фразеалагізмаў

У залежнасці ад таго, якой часцінай мовы з’яўляецца метэаралагічны кампанент у складзе фрезеалагізма, увесь сабраны матэрыял можна размеркаваць на групы. Самай вялікай па колькасці групай фразеалагізмаў з’яўляюцца тыя, метэаралагічны кампанент у якіх выражаны назоўнікам. Такіх фразеалагізмаў 52, што складае 66 % ад агульнай колькасці сабраных адзінак. Калі называць прыклады назоўнікаў, што ўваходзяць у склад фразеалагізмаў, то трэба адзначыць іх разнастайнасць. Так, вылучаюцца назоўнікі: мароз (мароз па скуры прабягае); вецер (на вецер, лаві вецер у полі, не с ветру, до ветру, с попутным ветерком, ветер в голове, на взвей ветер, вецер у спіну, які вецер загнаў, на сямі вятрах, вецер гуляе ў кішэнях), гром (как гром среди ясного неба, метать громы и молнии), тучи (тучи сгущаются над головой, как с облаков), холад (повеяло холодком, заячий холодок, з халадком), жар (жар костей не ломит), дождж (дождж за карак не лье, як грыбы пасля дажджу), снег (як снег на галаву, снегу леташняга не дапросішся, залаты дождж), туман (напускаць туману, як у тумане), раса (раса вочы выядае, макавай расінкі ў роце не было), пагода (рабіць пагоду, за пагодай выбірацца, ні пры якой пагодзе, чакаць з мора пагоды).

Акрамя таго, можна адзначыць выпадкі, калі метэаралагічны кампанент, што ўваходзіць у склад фразеалагізмаў, з’яўляецца адвербіяльным назоўнікам: усыпаць гарачых, пароць гарачку.

Другой у колькасных адносінах з’яўляецца група фразеалагізмаў, дзе кампанент метэаралагічнага характару з’яўляецца прыметнікам:

·        Кідае ў халодны пот;

·        Як халодны самавар;

·        У гарачай вадзе купаны;

·        Па гарачых слядах (по горячим следам);

·        Халодная вайна (холодная война);

·        Як уюн на гарачай патэльні круціцца;

·        Гарачая галава;

·        Астудзіць гарачую галаву;

·        Пад гарачую руку;

·        Злавіць на гарачым;

·        Як на гарачым вуголлі.

Колькасць названых фразеалагізмаў – 11 адзінак. Натуральна, што метэаралагічны элемент, што ўваходзіць у склад фразеалагізмаў і з’яўляецца прыметнікам, абазначае паняцці тэмпературных характарыстык таго ці іншага прадмета ці з’явы.

Зафіксаваны тры выпадкі, калі метэаралагічны кампанент у фразеалагізмах з’яўляецца прыслоўем:

·                   Небу горача было;

·                   Куй железо, пока горячо;

·                   Ні горача ні халодна.

Таксама існуюць адзінкавыя выпадкі існавання і ўжывання фразеалагізмаў, у якіх кампанент метэаралагічнага характару выражаны дзеясловам:

·                   Туманіць галаву;

·                   Туманіць вочы.

Можна адзначыць такую асаблівасць ужывання названых фразеалагізмаў: па-першае, яны з’яўляюцца ўласнабеларускімі, а па-другое, выкарыстоўваецца як дзеяслоў толькі адзін кампанент метэаралагічнага характару (туманіць).

2.4 Сінтаксічная характарыстыка фразеалагізмаў з метэаралагічным кампанентам

З пункту погляду сінтаксісу ўсе зафіксаваныя намі фразеалагізмы можна падзяліць на тры часткі: фразеалагізмы пабудаваныя па схеме сказа, словазлучэння, ці якія маюць форму слова.

Так, у першай групе вылучаюць фразеалагізмы, якія маюць форму простага двусастаўнага сказа:

·                   Тучи сгущаются над головой;

·                   Дождж за карак не лье;

·                   Lecec jak wiatr;

·                   Вецер гуляе ў кішэнях;

·                   Вятры яго ведаюць;

·                   Макавай расінкі ў роце не было;

·                   Раса вочы выядае;

·                   (patrzec) skad wiatr wiaje;

·                   Жар костей не ломит;

·                   Мароз па скуры прабягае;

·                   Ветер свистит в ушах;

·                   Иной ветер подул.

Трэба звярнуць увагу на тое, што названыя вышэй фраземы маюць форму простага развітага сказа. Але зафіксаваны таксама прыклады, калі сказы маюць структуру неразвітых:

·        Вецер нясе;

·        Lody ruszyly

·        Гроза собирается;

·        Ветер дует.

Акрамя двусастаўных, былі зафіксаваны прыклады і аднасастаўных сказаў:

·                   Лаві вецер ў полі;

·                   Снегу леташняга не дапросішся;

·                   Кідае ў халодны пот;

·                   Куй железо, пока горячо;

Па форме словазлучэння пабудаваны наступныя віды фразем:

·                    На сямі вятрах;

·                    Як у полі вецер;

·                    Як у тумане;

·                    Залаты дождж;

·                    Як снег на галаву;

·                    Як грыбы пасля дажджу;

·                    С попутным ветерком;

·                    Zeszlorocrny snieg;

·                    Заячий холодок;

·                    Повеяло холодом;

·                    Jak lodu;

·                    Рабіць пагоду;

·                    Ветер в голове;

·                    Свинцовый дождь;

·                    Вецер у спіну;

·                    Усыпаць гарачых;

·                    Пароць гарачку.

Зафіксаваны таксама фразеалагізмы, якія маюць форму слова. У асноўным гэта спалучэнні назаўнікаў і прыназоўнікаў. Так, можна прывесці наступныя прыклады:

·                   З халадком;

·                   Ні горача, ні халодна;

·                   С ветра;

·                   До ветру;

·                   На вецер;

·                   С ветерком.

Такім чынам, большасць зафіксаваных на базе беларускай, польскай і рускай моў фразеалагізмаў мае форму словазлучэння (53,6%). Значна менш фразеалагізмаў, якія пабудаваны па схеме простага (развітага – неразвітага; двусастаўнага – аднасастаўнага) сказа (36,2%). Толькі 10,1% фразеалагізмаў уяўляюць сабой слова (назоўнік з прыназоўнікам).

Заключэнне

У выніку аналізу літаратуры, а таксама працы з фразеалагічным матэрыялам можна зрабіць наступныя вынікі:

Фразеалагічны фонд, які аб’ядноўвае беларускую мову з іншымі славянскімі мовамі, грунтуецца, па-першае, на фармальным і семантычным падабенстве пэўнай сукупнасці ўстойлівых звышслоўных; па-другое, у беларускай мове шматлікія фразеалагізмы будуюцца па тых жа структурных схемах, што і ў іншых славянскіх мовах; па-трэцяе, агульнасць многіх фразеалагічных значэнняў узнаўляльных зваротаў беларускай і іншых славянскіх моў засноўваецца на рознай, але празрстай матывацыі; па-чацвертае, беларускія фразеалагізмы падаобныя на фразеалагізмы іншых славянскіх моў тым, што ў складзе дадзеных устойлівых адзінак ёсць агульныя кампаненты, часта дэсемантызаванія.

Частка рускіх, беларускіх і польскіх фразеалагізмаў утварылася на базе прыказак і прымавак, іншых разгорнутых выказванняў. Пры гэтым пакладзены ў аснову прататып быў больш ці менш значна зменены з пункту погляду структуры і семантыкі. Згаданыя працэсы, якія праходзяць у мовах носяць, у асноўным, аналагічны характар, у той жа час іх канкрэтнае праяўленне ў фраземах можа збліжацца або разыходзіцца ў залежнасці іх першапачатковага кампанента.

Калі даваць тэматычную характарыстыку фразеалагізмам з метэаралагічным кампанентам, то найбольшае месца сярод разгледжаных адзінак належыць фраземам, што маюць у сваім складзе лексему вецер. Наогул жа, найбольш значную па тэматыцы групу ў колькасным плане складаюць фразеалагізмы, што маюць у сваім складзе такія лексічныя адзінкі: дождж, снег, іней, гром, туман, град, вецер, мароз, раса, аблокі (тучы).

З пункту погляду паходжання фразем, можна зрабіць вывад пра тое, што ўласнабеларускіх фразеалагізмаў зафіксавана дастаткова вялікая колькасць. У той жа час група фразеалагізмаў, якія сустракаюцца адначасова ў польскай, беларускай і рускай мовах, альбо беларускай і рускай мовах нязначная.

З пазіцыі марфалогіі можна зазначыць, што самай вялікай па колькасці групай фразеалагізмаў з’яўляюцца тыя, метэаралагічны кампанент у якіх выражаны назоўнікам. Такіх фразеалагізмаў 52, што складае 66 % ад агульнай колькасці сабраных адзінак.

Разгледзеўшы фразеалагізмы з метэаралагічным кампанентам з пункту погляду сінтаксісу, трэба зазначыць, што большасць зафіксаваных на базе беларускай, польскай і рускай моў фразеалагізмаў мае форму словазлучэння (53,6%). Значна менш фразеалагізмаў, якія пабудаваны па схеме простага (развітага – неразвітага; двусастаўнага – аднасастаўнага) сказа (36,2%). Толькі 10,1% фразеалагізмаў уяўляюць сабой слова (назоўнік з прыназоўнікам).

Спіс літаратуры

1.                 Аксамітаў А.С. Беларуская фразеалогія. Мн.: Вышэйшая школа, - 1971, - 112 с.

2.                 Беларуская мова. Энцыклапедыя. Мн.: Беларуская энцыклапедыя імя П.Броўкі, - 1994, - 654 с.

3.                 Герасімчык І.А.Фразеалагічныя паронімы сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вуч. Ступені канд. Філалагічных навук. Ін-т ім. Я.Коласа НАН Беларусі. – Мн., 2003. – 20 с.

4.                 Даніловіч М.А. Граматычная характарыстыка фразеалагізмаў. Мн.: Навука і тэхніка, - 1991, - 110 с.

5.                 Киселев И.А. Русско-белорусский фразеологический словарь. Для средней школы. Мн.: Народная асвета, - 1991, - 193 с.

6.                 Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж, - 1972, -191 с.

7.                 Лепешаў І.Я., З народнай фразеалогіі. Дыферэнцыяльны слоўнік. Мн.: Вышэйшая школа, - 1991, - 110 с.

8.                 Лепешаў І.Я., Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы. Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, - 1993. Т.1., - 590 с., Т.2. 607 с.

9.                 Маршэўская В.В. Фразеалагізмы са структурай сказа. Манаграфія/ В.В. Марашэўская, УА "Гродзенскі дзяржаўны ун-т ім. Я.Купалы. – Гродна: ГрДУ ім. Я.Купалы, 2003, - 115 с.

10.             Мокиенко В.М. Славянская фразеология. М.: Высшая школа, 1989 – 287 с.

11.             Мяцельская Е.С., Камароўскі Я.М. Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі. Мн.: Выдавецтва БДУ, 1972. – 320 с.

12.             Садоўская А.С. Фразеалагізмы – словазлучэнні ў сучаснай беларускай літаратурнай мове.: Аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вуч. Ступені канд. Філалагічных навук./ А.С. Садоўская. Ін-т ім. Я.Коласа НАН Беларусі. – Мн., 2002. – 21 с.

13.             Слова і фразеалагізм у літаратурным і дыялектным кантэксце: манаграфія/ Г.М. Малажай. УА "БрДУ імя А.С.Пушкіна". – Брэст: Выдавецтва УА "БрДУ імя А.С.Пушкіна"., 2004. – 123 с.

14.             Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и культурологический аспекты. М.: Школа "Языки русской культуры", - 1996, - 288 с.

15.             Фразеологический словарь русского языка. М.: Русский язык, - 1986, - 543 с.

16.             Хлусевіч І.М. Варыянтнасць фразеалагізмаў у сучаснай беларускай літаратурнай мове: Аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вуч. Ступені канд. Філалагічных навук/ І.М.Хлусевіч; НАН Беларусі. – Мн.: 2001. – 21 с.

17.             Slownik frazeologiczny jezyka polskiego. Stanislaw Skorupka. – 1974, - Warszawa.

Страницы: 1, 2