Беларуская мова

3. Усе рэкі Беларусі дужа прыгожыя. Дняпро з высокім правым берагам і неагляднымі далячынямі зарэчных паплавоў паплямаваных дубамі і сінімі люстэркамі старыц. Прыпяць з яе празрыстай цёмнай вадой астравамі пра-токамі і шапкамі буслянак на прырэчных дровах. Дзвіна сціснутая крутымі урвішчамі зарослымі мачтавым лесам. Ласкавы Нёман у воды якога глядзяцца старажытныя вежы і густыя лістоўныя пушчы. Нават невялічкая Шчара са сваімі шлюзамі ў цені неабхватных серабрыстых таполяў. 3 раптоўным патокам вады што вырываецца са шлюза і выносіць на сабе плыты з людзьмі якія рухава і спрытна працуюць шастамі і бусакамі...

Воблік Беларусі нельга сабе ўявіць без азёр. Іх у нас каля 11 тысяч. Вялікія і малыя цёмныя балотныя і светлыя як самое святло. Лясныя як Кромань або Свіцязь і бязлесныя. Азёры — вочы зямлі. Яны не толькі кормяць навакольны люд але і натхняюць паэтаў ( У. Караткевіч).

4. Лета для мяне яшчэ там у дзяцінстве назаўсёды прапахла альховай карою з якой мы рабілі лубкі для ягад суніцамі малінаю ды чарніцамі якімі пахлі нашы рукі вусны і нават шапкі у якіх назаўсёды аставаліся пачарнелыя крапінкі ад ягад калі мы траплялі на ягадную паляну а браць болей не было куды добрымі кузаўкамі рабіліся тады гэтыя шапкі а для грыбоў сарочкі з завязанымі рукавамі. Лета пахне для мяне печанымі на кастры каласамі у якіх зерне яшчэ мяккае і салодкае свежым сенам якое яшчэ зусім нядаўна было травою і не паспела ў пунях запыліцца.

Лета гэта ціхая паляна ў лесе уся прагрэтая паўдзённым сонцам…

Лета гэта воз казытлівага непаслухмянага сена збольшага ўвязаны і ўціснуты жэрдзю ехаць жа недалёка неяк давязём.

Лета гэта яшчэ і пах свежай падварушанай зямлі. Ты ідзеш па баразёнцы за акучнікам моцна трымаючы яго за ручкі а твае паабдзіраныя пасунутыя конскімі капытамі ногі радуюцца халаднаватаму мяккаму дотыку зямлі. А зямля ў дзяцінстве лечыць её залепленыя хутка загойваюцца і праколы і парэзы і апёкі…(Я. Сіпакоў).

Практыкаванне 60. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

1. Дзе б я (ні)быў куды б (ні)закінуў мяне лёс сэр...ца мае заўсёды рвецца ў родную вёску. I (с,ш)чыра прызнаюся што няма для мяне най...часлівейшых хвілін як ехаць да маці да сваіх з...млякоў. Туды дзе кожная пядзя зямлі схо...жана тваімі нагамі дзе з маленства знаёмыя кожнае дрэўца у лес... кожны сіні васілёк і белы рамонак пры дарозе. Як толькі сы...дзеш з шашы (ад)разу пачынаюц...а нашы землі. Выразна вырысо...ваюцца вёскі (У,у)л...янаўка (М,м)аргі а за (не)вялікім ляском в...сёлым і светлым ад (бела)ногіх бяроз стаіць мая р...дная вёска (С,с)лавінск. Каля лес... ра...кінуўся вялікі палетак кармавога лубін... з церпкім г...ркаватым вод... рам. Ра...цвіў ён на сонцы так хораша што ад яго яркага ж. . .ўтацвет. . . ажно прыжмурваеш вочы. У паветры зв...няць пчолы пры дарозе стракочуць конікі а з поўдн... мяккі вільготны вец...р прыносіць духмяны мядовы вод...р канюшыны. I так хораша робіцца на сэрцы што здаецца (не)ідзеш а нібы ляціш на ветры. У...памінаецца перажытае ўсё да драбніц асабліва б...саногае маленства. Вось тут у Дружбенскім лужку каліс...ці пасвіў коні. Ля Цагельні ў зарасніку бярэзнік... збіраў чырв...нагаловікі у Вілах баравікі.

Асабліва люблю пра...сціся па лузе над рэчкай Морач...у якая аддзяляе (С,с)луцкі ра...н ад (К,к)апыльскага. На гэтым лузе каліс...ці да вайны мой бацька касіў са сваім с...седам Аляксандрам Панічам мурагі. Хоць я тады быў яшчэ зусім малы але помню як аднойчы на (з,с)ходзе за старан...ую працу му...чынам выказалі словы падзякі. 3 той пары гэтыя мудрыя і харошыя словы з вялікай гордасц...ю і пашанай жывуць у ма...м сэрцы. (Паводле В. Дайліды.)

Практыкаванне 61. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

2. Ці мала на свеце цудоўных мясцін?

Давялося мне пабываць усюды. Бываў я на поўдн... і на далёкай поўначы захапляўся (не)разгаданым цудам прыроды паўночным ....зяннем. Ласкавы сонечны поўдз...нь казачныя прасторы (Ч,ч)орнага мора высокія снежныя горы (К,к)аўказа пакінулі (не)забыўны ў...памін аб іх гордай і ветлівай ц...плыні.

Так на свеце вельмі многа прыгожых мясцін добрых людзей ....чырых сяброў. Мабыць (ні)чога лепшага за іх на свеце н...ма. Аднак дзе б я (ні) быў якія б цуды (ні)здз...ўлялі перад маімі вачыма заўсёды ...зяла прамяністае святло роднага мястэчка дзе жылі бацькі і бацькі маіх бацькоў дзе я сам (у)першыню захапіўся ....чодрай со...нечнай прамяністасцю пахам кветак на ша....ковых мурожных лугах спевам жаваранка пад высокімі сінімі н...бёсамі. Вось так і хоча...ца прыгадаць кожны куточ...к кожную сцяжынку у...горачак і лагчынку дзе над люстрам блакітным нашага азярка з...хацяць празрыстыя ....облакі.

(Не)адна навала грозна прашумела над маёй (Р,р)адзімай. Захопнікі колькі разоў агнём і ж...лезам змяталі мястэчка з твар... зямлі. Але і мінулым і сё...няшнім днём яно для мяне самае ветлівае утульнае і (па)свойму прыгожае бо тут пра...шлі мае дзіцячыя гады і юна...тва. Мне здае...ца што тут усё засталося (ня)зме...ным хоць упартыя і доўгія часы зрабілі св...еасаблівыя папраўкі ва ўсім.

Я часта прыяз...жаю сюды ў госці да з...млякоў. Раніцаю калі я...чэ (не)апала раса калі гулкае як буб...н паветра перапоўн...на залатым ...зяннем прамяністага сонца іду я ў шырокія прасторы палёў. (М. Хведаровіч)

Практыкаванне 61. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

3. Гэта быў старасве...кі лес. I былі ў ім такія пу...чы і нетры аб якіх (не) ведаў (ні)хто на свеце. Поўны мес...чык раз у чатыры квадры ў...плываў (на) с...рэдзіну неба і а...туль рыхтаваўся пацікаваць што дзе...цца пад паветкаю густога ліс...ця. Але яму ля...чэй было (б) разглядзець што робі...ца пад страхою у хаце ч...лавека чым прабіцца пра... галіны адвечных гу...чароў. I сумаваў тады круглявы блі...часты мес...чык і хаваў свой твар у светлых хмарках. Само яснае сон...йка (ледзь)ледзь прапускала залатыя косы і то толькі (да)палавіны. На самым ніз... заўсёды панаваў ц...нёк і прохаладзь. Звяры і птушкі (не) мелі а...вагі заб...рацца у нетры лес... . Там жыла адна тая Таёмнасць што запаўняла гэтыя нетры страхам і (ні)кому (не) вядомымі дзе...мі.

Праз гу...чары пад павеццю зялёных голек прабівалася бліскучая сту.. .ка халоднай вады і дзяліла пу.. .чу на дзве часткі. Абодв... берагі рэчкі былі густа заро.. .шыя старымі дрэвамі яны прасц...ралі свае га...лё над рэчкаю і лучыліся адны з другімі. I лес па адзін бок рэчкі і лес па другі яе бок быў адным лесам і тое што рабілася на адным беразе рэчкі было таксама справаю другога бераг... .

Рэчка была (не)вялікая у лесе яна пач...налася у лесе і канчалася. Канчалася пышным і прыгожым ...озерам. Вакол ...озера як вежы стаялі мудрыя дрэвы дубы.

(Доўгія)доўгія гады цэлыя вякі жыла пу...ча згодна і ...часліва жыла поўным багатым жы...цём. (Я. Колас.)

Дадатак

Тэксты дыктантаў

“Зала сарака”

Вялізныя залы, а на сценах — эмблемы, i на кожнай — прозвішчы тых, хто тут вучыўся цi вучыў i хто вядомы ўсяму свету: Капернік, Галілей... А вось i «зала сарака», параўнаўча невялікая, тут не эмблемы, а фрэскі — сорак вялікіх партрэтаў, намаляваных на ўcix чатырох сценах. Другі ад кутка — Скарына. 3 нейкім асаблівым пачуццём чытаеш: «3 Полацка...»

Скажыце, які яшчэ горад даў роднай зямлі гэтулькі выдатных сыноў i дачок? Тут нарадзілася i пражыла свае самаадданае жыццё выдатная асветніца, адна з самых адукаваных жанчын свайго часу Ефрасіння Полацкая. У XII стагоддзі ў Полацку працавалі слынны ювелір Лазар Богша i дойлід Іаан, чыя Спаса-Ефрасіннеўская царква назаўжды застанецца для нашчадкаў увасобленай у камені песняй чалавечага генія. Пяцьсот год таму назад у доме полацкага купца Лукаша Скарыны пачуўся крык немаўляці — будучага беларускага першадрукара, філосафа-гуманіста, графіка, паэта, перакладчыка, батаніка, доктара лекарскіх навук, бібліёграфа, аднаго з волатаў еўрапейскага Адраджэння. Горад — радзіма вядомага грамадскага дзеяча, мысліцеля, педагога i паэта Сімяона Полацкага...

Прайдзіце па старажытных вуліцах Полацка, затрымайцеся на хвіліну каля помніка Скарыне, падыміцеся да лёгкай, гатовай, здаецца, узляцець, Сафіі. Прыслухайцеся да голасу ветру на полацкіх стромах, да крыку чайкі над водамі Дзвіны. Вы чуеце? Гэта гаворыць з вамі наша Гісторыя. Тут, у старажытным горадзе над Дзвіной, карані яе тысячагадовага дрэва, якое, змогшы ўсе навалы, працягвае падымацца насустрач сонцу. (С. Панізнік, В. Дышыневіч. Падарожная кніжка Скарыны).

Бяздоннае багацце

У Тураве жыў калісьці князь Яраслаў, багаты і мудры. Неяк князь з гасцямі паехаў на ўловы біць цяцераў і дзікіх вепраў. Многа ўжо было набіта ўсялякай дзічыны, але Яраслаў убачыў вялізнага старога тура і пагнаўся за ім. Некалькі гартоўных княжых стрэл упілося ў цела тура, але звер з падвоенай сілай уцякаў ад лаўца.

Раптам тур спыніўся і павярнуўся ў бок князя. Конь з разгону наскочыў на тура і зваліўся, прабіты рагамі, прыціскаючы сабою седака. Яшчэ момант, і князь паплаціўся б жыццём. Але падскочыў загоншчык Ранцэвіч, зняў з сябе світку, накінуў яе туру на вочы ды нажом ударыў звера ў самае сэрца — тур нежывы рынуў на зямлю. Князь выбавіўся з-пад каня і, дзякуючы загоншчыку, сказаў, каб той прыйшоў па узнагароду.

Калі загоншчык прыйшоў, Яраслаў паставіў перад ім скрынку з золатам і сказаў:

- Бачыш, многа тут золата, але жыццё даражэй за золата, бяры колькі хочаш.

Загоншчык узяў кіёк, разгарнуў чырвонцы, каб кіёк упёрся ў дно скрынкі, і сказаў:

- Праўда, князю, тут многа золата, але ўсё ж такі дно можна дастаць, дык, мабыць, гэта тваё залатое багацце не вечнае, калі-небудзь яму прыйдзе канец. Дай ты мне, княжа, гэткі дар, каб я ў ім дна знайсці не мог.

Князь задумаўся і кажа:

- Каб я сабраў усё свае багацце, то і тады дно яму знойдзеш.

Засмяяўся загоншчык:

- Пойдзем, князь, я табе пакажу бяздоннае багацце. – I выйшаў на двор, узяў лавекі меч і ўвесь усунуў у зямлю. – Вось тваё, княжа, багацце, у якім дна няма: яно ратару больш вартае, чым тыя чырвонцы.

(А. I. Гурскі. Бяздоннае багацце)

Славуты асілак

Даўным-даўно, тысячы гадоў таму, з-пад вялізнага каменя, дзе б'е крыніца, нарадзіўся славуты асілак. Яго назвалі Нёманам. Жыў сярод лясоў дрымучых, лугоў шырокіх, прыгожы, працавіты, прыродзе, і лю-дзям, і ўсяму жывому дабром плаціў. У суседстве жыла Лоша: гультаяватая, ляжала ў цяньку, сабою любавалася, нікому ад яе не было ні радасці, ні карысці. Лоша часта заглядала да свайго суседа. За маўклівасць называла яго Неманцом.

Цяпер ніхто не ведае, што Нёману спадабалася тая красуня. Адно вядома – было вяселле. Гуляла на ім уся жаніхова радня: і Сула, і Уса, і Уздзянка, і Шчара... Каго толькі тут не было! Пілі, балявалі, маладым шчасця ды добрай долі жадалі.

Скончылася вяселле, пачаліся будні.

Зноў Нёман не ведаў ні дня ні ночы. Паіў, карміў, туліў ўсіх, хто да яго гарнуўся: і чалавека, і звера, і птаха, і рыбу, і жыўнасць усякую. Цешыў сваім люстэркам водным прыбярэжныя лясы, палеткі, лугі, на сваіх магутных грудзях насіў чоўны, ганяў плыты.

Не раз запрашаў на шырокі прастор і сваю красуню ненаглядную. Толькі тая была абыякавая, халодная да ўсяго, па-ранейшаму не хацела дзяліць са сваім волатам нягоды і радасці.

Не да душы было такое жыццё Нёману: аднойчы цёмнай ноччу кінуўся ўпрочкі.

Прачнулася Лоша, а Нёмана няма. Пачала даганяць уцекача, ды не ў той бок кінулася. Па далінах ды па нізінах бегла, ажно сіл не ставала, дый не ведала, куды далей падацца. Гукала-клікала на дапамогу, але ніхто не прыйшоў: ні Пціч, ні Бярэзіна, ні Свіслач... Выбегла Лоша да груда пясчанага і ўбачыла: Нёман праз долы і лясы дарогу сабе пракладае. Пачала дапамагаць яму. I людзі не абмінулі яе: паблізу пачалі будавацца. Так нарадзіліся вёскі Лоша, Мрочкі, Пясочнае, Сасноўка, Рачыца.

Нёман ніколі не забывае родныя мясціны. Кожную вясну, кожную восень дажджлівую вяртаецца да маці сваей — крынічкі, якая цячэ з-пад вялікага каменя. (А.І. Гурскі. Бяздоннае багацце)

Любімы адпачынак

Якуб Колас не любіў ездзіць на курорты. За лепшы адпачынак яму было пажыць лета дзе-небудзь у зацішным кутку Беларусі, а выбіраць такія мясціны ён добра ўмеў...

Вось у адной з такіх мясцін мне давялося пажыць летам побач з Коласам.

Неяк раніцай, выйшаўшы на прагулку каля васьмі гадзін, я заўважыў, што дзядзька Якуб ужо варочаецца з найцікавейшага паходу. Ен мяне не бачыў, а я, каб не перашкаджаць ягонаму задаволенаму настрою, не абзываўся, а толькі сачыў, стаіўшыся за густым ажынавым кустом. Трэба было бачыць, з якім задавальненнем нёс Якуб Колас з лесу поўненькі, з каптуром, кошык чорнагаловенькіх баравікоў у адной руцэ, а ў другой вялізны прут з панатыканымі баравічкамі, якія ўжо не лезлі ў кошык. Ен ішоў босы з падкасанымі штанінамі і, здавалася, нешта напяваў сам сабе ад вялікае радасці. Відаць, яму так хацелася хутчэй дахаты, каб пахваліцца сваёй удачай. Дзесьці на добрай сцяжынцы ён нават падбег, але асцярожна, каб не пагубляць здабытак.

У гэтым была стыхія яго любові да прыроды, да роднае зямлі.

Дзе б ні жыў Якуб Колас, тыя мясціны пакідалі след у яго творчасці. Але больш за ўсё займае месца ў ягонай творчасці родная Мікалаеўшчына. Можа, і сяліўся Якуб Колас улетку ў такіх мясцінах, якія нагадвалі яму дарагое і роднае. (П. Броўка. «Забыць цябе не маю сілы...»)

Нарач

Узгорак, які тут называюць Сарапонава, люблю за тое, што адсюль адкрываецца панарама возера незямной прыгажосці. Не ведаю іншага месца на Нарачы, адкуль бы так шырока і прасторна праглядвалася вялікая роўнядзь.

Нарач для мяне — гэта калыска дзяцінства, гэта тое светлае і вечнае, без чаго я не магу ўявіць сваё жыццё. Усё, што звязана з гэтым чароўным кутком, мяне цікавіць.

Сёння Нарач — возера, якое адкрывае, калі ехаць з Мінска па дарозе на Паставы, цэлую групу блакітных азёр. Гэта непаўторны куток беларускага Паазер'я. Шэсць вадаёмаў, звязаных агульным паходжаннем і размешчаных на мяжы Мінскай і Віцебскай абласцей,— унікальны прыродны комплекс, які мае навуковае і культурнае значэнне. Таму блакітныя азёры аб'яўлены рэспубліканскім ландшафтным заказнікам.

Азёры, размешчаныя ў катлавіне ўзгоркавай грады, што ўзвышаецца месцамі над імі на пяцьдзесят, а то і шэсцьдзесят метраў, акружаны густымі сасновымі і змешанымі лясамі. Такое спалучэнне прыродных умоў стварае уражанне сярэднягорнага ландшафту.

Нарач... Яе празрыстыя блакітныя хвалі, яе непаўторная гісторыя, паданні і легенды, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, з вуснаў у вусны, натхнялі знакамітых паэтаў і пісьменнікаў. Успомнім «Нарачанскія сосны» Максіма Танка. Вершы гэтага зборніка прасякнуты глыбокім гуманізмам. Радкі хвалюючыя, незабыўныя, і нельга ўявіць іх нараджэнне без гэтай зямлі, без гэтых людзей. (В. Лапцік. Плямы на жамчужыне)

Крыніца

Гэтую дарогу да крыніцы я палюбіў даўно і штодзень, не пытаючыся ў маці, ці трэба вада, спаражняў вёдры і выходзіў на знаёмую сцежку.

Далёка-далёка гарбацяцца, узнімаюцца пагоркі, парослыя кустамі, а то і сапраўдным лесам. Да вайны аж да самай вёскі падступалі лугі і чыстыя палі, ні кусточка не было на іх.

Вось і крыніца. Вада ў ёй недалёка, даставаць яе лёгка: нахіліўся над зрубам, расхінуў лісце, зачэрпнуў вядром — і вось ён, чысты крышталь, ад якога, бывала, у летнюю спёку не адарвацца.

У крыніцы вельмі смачная вада, і таму ўся вёска ходзіць сюды, у такую далеч, не шукаючы вады дзе-небудзь бліжэй да сваіх хат.

Сёлета мы з цёткаю Волькаю чысцілі гэтую крыніцу. Цётка, папярэдне наламаўшы галінак на венік, паклала іх каля зруба, а сама палезла ў калодзеж, у халодную крынічную ваду. Я памкнуўся быў лезці сам, але яна сказала:

– Ты ж не ўмееш, лепей я сама.

Цётка чэрпала вядром і падавала яго мне, а я толькі выліваў ваду, адышоўшы далей ад крыніцы. Спачатку вада была чыстая, потым памутнела, а пасля ўжо ў вядры каламуцілася нешта вязкае і глеістае.

Дабраўшыся да пяску, вычарпаўшы аж да дна ўвесь гэты глей, цётка папрасіла падаць ей наламаныя галінкі і доўга шаравала імі сцены. На дне крыніцы светла заблішчаў пясочак, а сцены зруба, мокрыя і чыстыя, пачалі ўжо нават высыхаць і дыміцца. (Я. Сіпакоў. Чалавек на зямлі)

Ясныя дні восені

Сярод гнілой восені выдаюцца часам ясныя, светлыя дні. Ціха ўсюды. Вецер не скалыхне ні адзін лісцік, ні адну травінку. Ласкавае неба пазірае на зямлю; нідзе ні хмурынкі. Ясна і хораша, ўсё роўна як вярнулася лета. Падарыла восень людзям яшчэ некалькі ясных, светлых і цёплых дзён.

Хоць усюды і ціха, цёпла і ясна, але ўжо не вее тым жыццём, якое відаць вясною. Куды ні кінь вокам, на ўсім бачыш след восені. Хмурны хваёвы лес чуць заслаўся сінім дымком туману... А бярозы, асіны і дубы чырванеюць здалёк сваім лісцем і напамінаюць сабою аб восені. На ўсім ляжыць сіняваты слой смугі не то дыму, не то туману.

А прыслухаешся – такая цішыня навокал! Толькі часам закрычаць у небе дзікія гусі, ключом пранясуцца жураўлі і схаваюцца ў сініх хвалях далёкага яснага неба. Крык іх заціхае памалу і замрэ, расплывецца ў цішыні асенняга дня.

Плаўна носіцца ў паветры белая павуціна, сцелецца па зямлі, чапляецца за кусты і сухую траву. Прайшло цёплае лета. Апошнія вы, ясныя дзянькі восені!.. (Паводле Я. Коласа)

ТЭКСТЫ ПЕРАКАЗАЎ

Паданне пра Агінскага

У канцы 1871 года рускі мастак Рэпін пісаў вядомаму музычнаму крытыку Стасаву: “Учора я забыўся спытацца, ці ведаеце Вы што-небудзь пра музыканта Агінскага? Імя яго вядома ўсёй Расіі, і я чуў вальс і паланез яго сачынення; і нават паданне пра яго рамантычную смерць; а між іншым, музыканты, якіх я пытаўся, гавораць пра яго як пра міфічную істоту”.

Сёння я таксама чуў паданне пра Агінскага ад дзядулі на мясцовым рынку. Вось яно:

- Грозны час быў тады. Нядобры. Куды ні кінься, а жыткі не было простаму люду. Глядзеў на ўсё гэта адзін тутэйшы дзяцюк, глядзеў і не вытрымаў – гукнуў-свіснуў хлапцоў сваіх ды кажа: “А давайце, саколікі, бунт учынім, на царовых памагатых навалімся, волю вольную здабудзем і па зямлі ўсёй пусцім...”

Паслухалі яго саколікі, паслухалі ды сказалі: “А праўду кажаш! Вядзі нас вайною на цароў-багацеяў! Вядзі волю вольную ў бойцы здабываць!”

І павёў дзяцюк сваіх саколікаў на вайну вялікую, на вайну справядлівую. Ды ў цароў-багацеяў і яго памагатых болей сілы было. Пабілі яны ўсіх, а галоўнага – дзецюка-сокала – у палон паланілі, рукі-ногі скруцілі ды ў каземат кінулі. І сказалі: “За тое, што ты народ узбунтаваў, не мінуць табе шыбеніцы!”

Ведаў дзяцюк круты нораў цароў, ведаў, што яго заўтра чакае смерць, але не стаў прасіць літасці. Толькі сэрца раптам напоўнілася такім жалем да простых людзей, да родных палёў і лясоў, да лугоў і азёр, да рэк і дарог, што з яго ўзяла ды палілася вялікая музыка – як малітва ўсё роўна, як заклён, як прызнанне ў каханні, як гаючы бальзам. І дзяцюк, каб пакінуць тую музыку іншым, каб яе не забілі разам з ім, парэзаў палец на правай руцэ і перад смерцю на сцяне каземата напісаў ноты яе. “Развітанне з Радзімай” – так назваў тую музыку дзяцюк Агінскі.

Паданні, паданні ... У іх, як звычайна, болей прыгожай выдумкі, чым праўды. А кім у сапраўднасці быў Агінскі? Тут зноў мушу паклікаць на дапамогу ўсёмоглую Кліо – музу гісторыі. Аднойчы ёй даверыўся сам Міхаіл Клеафас Агінскі і ў канца свайго “Фармулярнага спіса” засведчыў, што ён быў, акрамя ўсяго іншага, удзельнікам паўстання ў Польшчы.

 Агінскі тут меў на ўвазе паўстанне 1794 года, якім кіраваў Тадэвуш Касцюшка. Ён адразу ж далучыўся да паўстанцаў і заявіў Нацыянальнаму савету, што “прыносіць у падарунак Радзіме сваю маёмасць, працу і жыццё”. Паведаміў аб гэтым жонцы, адрасуючы ёй пісьмы як “грамадзянцы Ізабеле Агінскай” і замацоўваючы іх, як і іншыя дакументы, пячаткаю, на якой старажытны княжацкі герб замяніў на шчыт з дэвізам: “Свабода, вернасць, незалежнасць”.

У адным з пісьмаў ён просіць жонку эканоміць ва ўсім, бо грошы, што засталіся, прызначыў на ўтрыманне воінскай часці, якую сам і ўзначальваў.

Пазней у “Пісьмах пра музыку” (1828 год) ён пісаў: “Я стварыў марш для майго атрада стралкоў са словамі, напісанымі ў адпаведнасці да гэтай музыкі, і з тае пары гэты марш выконваўся ў многіх палках. Я пісаў таксама ваенныя і патрыятычныя песні, якія карысталіся вялікім поспехам, бо выклікалі храбрасць, энергію і энтузіязм маіх таварышаў па зброі”.

Кампазітар ствараў папулярныя паланезы (каля 20), пісаў таксама маршы, вальсы, мазуркі, менуэты, рамансы...

У снежні таго ж 1794 года паўстанне было разгромлена. Паранены Касцюшка трапіў у палон. Агінскі здолеў эмігрыраваць. Вена, Венецыя, Парыж... І ўсюды туга па радзіме.

У 1802 годзе вярнуўся на бацькаўшчыну і жыў у маёнтку Залессе каля Смаргоні. Верны вызваленчым ідэям, Агінскі рашуча стаў на бок рускага народа ў дні Айчыннай вайны 1812 года.

З 1822 і да апошніх дзён жыў у Фларэнцыі. Памёр Агінскі 18 кастрычніка 1833 года, на шэсцьдзесят восьмым годзе жыцця. Грабніца яго потым была перанесена ў старажытны фларэнтыйскі храм Санта Крочэ.

...Там паданне выглядала, як праўда. А тут праўда выглядае, як паданне. (Паводле Я. Пархуты.)

Зорка беларускай паэзіі

Максім Багдановіч – трэцяя пасля Янкі Купалы і Якуба Коласа зорка на небасхіле беларускай дарэвалюцыйнай паэзіі. Ён памёр зусім малады, на дваццаць шостым годзе свайго жыцця, не паспеўшы сказаць пра многае, што яго хвалявала. Але за свой кароткі век паэт зрабіў так многа для развіцця і ўзбагачэння роднай літаратуры, што спадчына яго стала каштоўным набыткам духоўнай культуры беларускага народа. Вялікі грамадзянін і патрыёт, ён усё сваё кароткае жыццё аддаў служэнню свайму народу. Чалавек шырокай адукацыі, энцыклапедыст у самым поўным сэнсе гэтага слова, Максім Багдановіч ад самых пачаткаў сваёй творчасці быў у абсягу передавых агульначалавечых ідэй, у якіх ён знаходзіў месца беларускай нацыянальнай думцы. Шчасце свайго народа ён бачыў у выхадзе яго на шырокую арэну агульначалавечай гісторыі.

Нарадзіўся Максім у інтэлігентнай сям’і: бацька Адам Ягоравіч – педагог па адукацыі, дэмакрат па перакананнях – усё жыццё прысвяціў вывучэнню культуры і быту народа, вуснай народнай творчасці; маці Марыя Апанасаўна працавала настаўніцай, вельмі любіла літаратуру і нават сама спрабавала пісаць апавяданні.

Рос Максім у сям’і, дзе шмат увагі аддавалася выхаванню дзяцей. Бацька абуджаў у іх жывую цікавасць да прыроды, развіваў назіральнасць, знаёміў з рознымі праявамі жыцця простых людзей, з помнікамі культуры, прывіваў любоў да мастацтва, да прыгожага пісьменства. Вялікае значэнне надаваў бацька развіццю эстэтычных пачуццяў дзяцей. Таму не дзіўна, што ў Максіма вельмі рана абудзілася цікавасць да чытання і кніг. У школьныя гады ён амаль не расставаўся з кнігамі, за што бацька называў яго Максім Кніжнік. Кнігі Максім браў з бацькавай бібліятэкі, дзе, апроч іншых, былі кнігі пра Беларусь, яе гісторыю, зборнікі беларускіх песень і казак. З маленства расла цікавасць Максіма да гісторыі беларускага народа, яго культуры, вуснай народнай творчасці. З гадамі пад уплывам бацькі яна паглыбляецца: ён самастойна вывучае беларускую мову, чытае кнігі па гісторыі Беларусі, этнаграфічныя працы, фальклорныя зборнікі, знаёміцца з мастацкімі творамі сваіх папярэднікаў. Усё гэта спрыяла таму, што юнак сам пачынае пісаць па-беларуску.

Вельмі рана праявіліся ў Максіма і творчыя здольнасці: ужо ў дзесяць гадоў ён стаў пісаць вершы. Гады вучобы ў Ніжагародскай мужчынскай гімназіі, а пасля ў Яраслаўскім юрыдычным ліцэі з’явіліся надзвычай важным этапам у духоўным і творчым развіцці асобы, сур’ёзнай вучобы, паглыблення ведаў. Сярод вучняў Багдановіч вылучаўся начытанасцю, багатай тэарэтычнай падрыхтоўкай, шырокай эрудыцыяй. Усе сілы і вольны час ён аддаваў літаратуры. Асабліва вабіла яго паэзія славянскіх народаў. Паэт самастойна вывучыў некалькі замежных моў, каб у арыгінале чытаць творы славянскіх і заходнееўрапейскіх пісьменнікаў.

Першае выступленне Максіма Багдановіча ў друку адносіцца да 1907 года, калі на старонках газеты “Наша ніва” з’явілася яго апавяданне “Музыка”, што і стала пачаткам літаратурнай дзейнасці. А праз шэсць гадоў выходзіць з друку першы і, на жаль, апошні прыжыццёвы зборнік вершаў пад простай і сціплай назвай “Вянок”, які стаў несмяротным помнікам паэтычнага таленту Максіма Багдановіча, помнікам яго грамадзянскага подзвігу.

І стаіць сёння ў скверы насупраць Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь бронзавы паэт – прыгожы ў сваёй паставе, задуменны ў творчым роздуме – непагасная зорка беларускай паэзіі. (Паводле В. Івашына.)

Маці

Няма нічога лепшага за раніцу ў матчынай хаце.

Яшчэ сон звівае павекі, іх цяжка разарваць, і галава яшчэ зусім не прачнулася, а ўжо радасць, што зноў дома, як быццам і не з'язджаў адсюль ніколі, радасць звароту ў самога сябе – ранейшага, малога, нейкага другога і разам з тым такога самага, як і цяпер, жыве ва ўсім целе. Прыемны боль у касцях і ва ўсіх мускулах пасля ўчарашняй дарогі, лёгкасць у галаве наводзяць на думкі пра вялікае, нечалавечае шчасце.

А маці ўжо даўно ўстала і асцярожна, каб не разбудзіць, тупае па хаце. Яна ўжо наабірала бульбы, перамыла яе і цяпер перакладае дровы ў печы. Нават і так, лежачы ў пасцелі з заплюшчанымі вачыма, можна бачыць, як яна паклала адно палена, трошкі воддаль другое, і ўжо на іх кідае астатнія, і яны лоўка, з глухім стукам лажацца адно на адно, упоперак тых двух першых. Адно паленца скацілася, і маці нагінаецца ў печ, дацягваецца рукой да яго, не чуючы, як лоб чыркануў аб дугу нізкага, задымленага чалесніка і як ад гэтай дугі на лбе, трошкі вышэй правага брыва, засінела яшчэ адно брыво, як сярпок затушаванага месяца. I гэты сярпок будзе цямнець, аж пакуль яны не сядуць за стол і пакуль ён не скажа зірнуць у люстэрка.

I матчыны словы, і ласка яе, і такі знаёмы дамашні пах зноў вярнулі Івану адчуванне радасці жыцця, радасці, што ён зноў дома і бачыць клопатную немітуслівую матчыну работу, і што яна ёсць, жывая - усё такая ж руплівая, ашчадная, з заціснутымі пад хустку валасамі.

I ён успомніў пра той страх, што часам накочвае на яго там, у Мінску, калі доўга няма ад яе пісем, і парадаваўся гэтаму страху, таму, што ён ёсць, што гоніць яго на вакзал, у цягнік, а пасля - гэтыя дзесяць кіламетраў, калі бяжыш усе хутчэй і хутчэй, баючыся, каб хаця з ёй усе было добра, і не верыш у сваю боязь. А потым на дварэ, пастукаўшы у шыбу, напружана чакаеш, калі пачуецца лёгкі шоргат і жывое варушэнне на печы, і з плячэй быццам гара зваліцца. Блісне святло - і вось ужо ён абнімае яе - цёплую ад печы, маленькую, бездапаможна зажмураную ад яркага святла, адчувае шурпатнасць яе разагрэтай сном мяккай шчакі і пакатасць вузкіх прыгорбленых плячэй...

...Супакоеная, радая, што прыехаў сын, яна думала пра сябе, пра Лявона, пра дзяцей, і ёй прыемна было думаць, бо гэтыя думкі адкрывалі ёй яе самую не такой, якой яна прывыкла сябе лічыць, - маленькай, слабой, а другой – моцнай, упэўненай, прыгожай. Усё жыццё ёй было некалі думаць пра сябе: маці заўсёды думаюць пра дзяцей, і толькі пасля, калі астанецца час, пра сябе. Такога часу ў яе ніколі не было. Іх у яе было пяцёра, калі Лявона не стала, - дзе тут быць другім думкам. I цяпер яна думала пра сябе, аддзеленую ад штодзённых дробязных клопатаў, якімі заўсёды поўна жыццё мнагадзетнай удавы.

Яна успомніла Лявона, які ён быў у тыя ваенныя гады і які астаўся назаўсёды, бачыла сябе самую побач з ім - таксама маладую і здаровую.

(Паводле А. Кудраўца).

Сустрэча з зубрам

Зубр стаяў пад старымі елкамі, камлі якіх абраслі сівым мохам. У гэтым глухім кутку пушчы усё першабытна замшэлае: елкі мелі такі выгляд, быццам прастаялі тысячу гадоў, старыя пні аплецены мохам, а пад імі ўсе струхлела. Рэдкія вываратні нагадваюць дагістарычных жывёлін. Таму, магчыма, уладар пушчы здаўся Антанюку яшчэ адным вываратнем. За дзень блукання па лесе напаткаў іх нямала, самых дзівосных па форме. А можа, гэта таму, што глыбока задумаўся? У лесе заўсёды хораша. Лес супакойвае, разганяе трывогу, нервознасць. Часта ўжо здаралася, што непрыемнасці, якія ўчора яшчэ здаваліся амаль трагічнымі, пасля такой вось прагулкі па лесе і развагі пад шум дрэў ці пад шамаценне апалага лісця пад нагамі рабіліся дробязнымі, не вартымі сур'ёзных перажыванняў. Перад веліччу лесу, яго вечнасцю чалавечыя канфлікты, нягоды, турботы набывалі зусім іншы сэнс. Так было паўтара гады назад, калі ён прыехаў сюды пасля таго, як яго, дужага, здаровага, паслалі на пенсію. Тады ён быў у роспачы. А пагуляў па пушчы - і на другі дзень адчуў, што хочацца пасмяяцца са свайго "гора".

Цяпер жа ніякіх непрыемнасцей не было. Ён прыехаў сюды проста адпачыць. А таму ні пра што сур'ёзнае не думаў. Хіба толькі пра дзяцей. Заўсёдны яго клопат - дзеці. I, аднак жа, трохі не пацалаваўся з царом пушчы. Спыніўся за колькі крокаў, калі зубр павольна павярнуў галаву. Цяпер яны глядзелі адзін на аднаго, чалавек і звер.

Непрыемны халадок казытнуў па спіне. А што, калі зубр кінецца? Што рабіць? Страляць? Не маеш права. Ды і зарад не на такога звера. Раніцой адмовіўся ад палявання на дзікоў, на якое запрашаў дырэктар запаведніка. Зарады толькі на цецерука. Уцякаць? Уявіў, як ён, стары чалавек, будзе бегчы, віхляючы паміж дрэў, прадзіраючыся праз малады калючы ельнік, каб схавацца.

Зубр вачэй не зводзіць - сочыць. Стаіць на дзіва нерухома, хаця б хвастом матлянуў, варухнуўся, пераступіў. Не. Быццам застыў. Да чаго рыхтуецца? Нападаць? Адступаць?

Іван Васільевіч падумаў, што зубры, якіх егеры кормяць, даглядаюць, прывыклі да чалавечага голасу, таму ласкава спытаў:

- I доўга мы з табой вось так стаяць будзем?

Зубр у адказ здрыгануўся і заплюшчыў вочы.

Не, агрэсіўнага намеру ў яго, здаецца, няма.

Можа, звер захварэў? I знарок зашыўся ў гэты гушчар, каб памерці

ў адзіноце?

"Трэба запомніць месца і сказаць егерам. − I тут жа падумаў пра свае, чалавечае: − Але калі ты сапраўды забраўся сюды, каб памерці, я цябе разумею і, калі хочаш ведаць, нават зайздрошчу. Я хацеў бы таксама вось так ... Тут. I адзін. I каб да апошняй хвіліны на нагах".

Недалёка, кварталы за два, нечакана пачуліся стрэлы − адзін ... другі ...

Тады зубр ускінуў галаву, чмыхнуў і грабянуў капытом мох.

Антанюк сам пасля дзівіўся са свайго спрыту. Кінуўся за першае дрэва. Адтуль нырнуў пад маладзенькія прыземістыя елкі, чапляючыся за голле стрэльбай, абдзіраючы твар, рукі. Добры крос гэтак зрабіў. Калі спыніўся, прыслухаўся, дык пачуў тупат не аднаго зубра, а, здалося, усёй пушчанскай чарады. Не адразу зразумеў, што гэта сэрца, так яно застукала: кроў біла ў галаву, ажно звінела ў вушах.

Зубра ж не чуваць. Пужнуў ад сябе назолу-чалавека і, пэўна, застаўся стаяць у сваей велічнай адзіноце. (Паводле I. Шамякіна).

Шчасце

Быў адзін з тых летніх дзён, якія бываюць, мусіць, толькі на Беларусі. Сонца пячэ як мага, а гарачыні няма: лішак яе паглынаюць і рака, і зараснікі аеру ды чароту, і густыя паплавы, і непралазны алешнік ды лазняк, і бярозы, і хвоі, і ўсялякая зеляніна. Не відаць людзей, не чуваць, але гоману досыць і без іх: адны кошкі сваім цырканнем могуць заглушыць усіх людзей, а тут яшчэ кукуюць жаўтабрухія жабы, заліваюцца мітуслівыя птушкі ды гудуць мясістыя чмялі.

Усім радасна ў такі дзень. Радасна і мне. Радасна і вунь таму хлапчуку год васьмі, што спускаецца з гары, падскакваючы на адной назе ды махаючы белым дубцом.

Мы сустракаемся з ім на мосце, ён прыпыняецца і глядзіць на мяне так, нібы хоча нешта сказаць. Радасць, шчасце так і пырскаюць з яго блакітных вачэй. Я разумею яго. Калі і я гатоў усіх абняць у гэты жыватворны дзень, дык што ж павінна адбывацца ў яго маленькім чыстым сэрцы? Я лагодна ўсміхаюся яму, ківаю галавой і кажу:

- Добра жыць на свеце, браток, га?

Тварык хлопчыка засвяціўся яшчэ больш, але ён нічога не сказаў. Ды і што ён мог сказаць? Мы і без слоў разумелі адзін аднаго.

Я паціху ішоў міма, а хлопчык, нібы той сланечнік, паварочваў следам за мной свой круглы тварык. I з выразу вачэй яго таксама пырскала шчасце, і таксама здавалася, што ён вось-вось нешта скажа.

Я яго разумеў. Але ён, відаць, гэтага не ведаў, бо ўсе глядзеў мне ў вочы, нібы чагосьці чакаючы ад мяне. Ен заліваў мяне сваім шчасцем, а я у адказ нічога не мог яму даць. Для яго маёй шчырай і ветлівай усмешю было мала. Мне трэба яму нешта сказаць. Але што? Што яму сказаць, каб перадаць усю тую цеплыню, якую я да яго адчуваю? А мне засталося ступіць толькі адзін крок – і мы размінёмся. Размінёмся, можа навекі.

— Як цябе зваць? — сказаў я нарэшце, каб толькі не маўчаць. Сказаў – і зараз жа пачырванеў ад сораму: хлопчык нічога мне не адказаў. Сваім дзіцячым інстынктам ён, відаць, зразумеў, што словы гэтыя сказаны так сабе, абы сказаць. Мала таго: твар яго перастаў свяціцца, нават неяк балюча скрывіўся. А потым... потым з грудзей яго вырваўся крык!..

Не адзін год прайшоў з таго часу, а голас хлопчыка і цяпер гучыць у маіх вушах.

Гэта быў шчыры, мімавольны крык дзіцячай душы. У ім былі і крыўда, і расчараванне, і надзея, і горкі папрок да нас, дарослых і разумных людзей. (Янка Брыль иШчасце" )

[1] Дзеясловы І спражэння ў форме 3-ай асобы множнага ліку маюць канчатак -уць (-юць): пішуць, мыюць;          ІІ спражэння – -аць (-яць): гавораць, робяць.

[2] У суфіксах дзеепрыметнікаў пішацца толькі адна літара н.

[3] Дзеепрыслоўі  незакончанага трывання ў твараюцца ад асноў цяперашняга часу дзеясловаў незакончанага трывання (нясуць – несучы, сядзець – седзячы), а дзеепрыслоўі закончанага трывання – ад асноў прошлага часу дзеясловаў закончанага трывання (пасадзіў – пасадзіўшы, сказаў – сказаўшы).

[4] Разглядаюцца толькі тыя канчаткі, якія могуць выклікаць цяжкасці пры напісанні дыктанта (пераказа).

* Рытарычнымі называюцца пытальныя сказы, якія не патрабуюць адказу. У канцы рытарычнага сказа ставіцца клічнік, пытальнік або разам пытальнік i клічнік.

Страницы: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9